توانایی و ظرفیت ایران در تولید و نشر مقالات علمی

ریچارد استون، سردبیر بخش بین الملل مجله ساینس، قبلا نیز به ایران دعوت شده بوده است و در مورد پیشرفت های علمی در ایران نیز مقالاتی دارد که نامه به این موارد نیز اشاره می کند.

مقدمه
به طور مشخص، در دنیای علم سنجی، مهمترین عاملی که به یک پژوهشگر اعتبار می بخشد قرار گرفتن وی در لیست نویسندگان مقالات می باشد. به عبارتی دیگر همان طور که واحد ارزشی پول ایران ریال می باشد، واحد اعتبار بخشی در پژوهش نیز، به صورت اولیه، فاکتور تعداد مقالات می باشد.از سوی دیگر، مشخصا هر مقاله دارای تعدادی منبع و مأخذ می باشد. در واقع هر صحبتی در مقاله باید مستند باشد و بدون سند هیچ مطلبی در دنیای علم پذیرفته نیست. به نوعی می توان گفت این که یک مطلبی یا مقاله ای مورد استناد قرار بگیرد نشان دهنده مهم بودن آن است.

معمولا تعداد مقالات یک فرد را به عنوان فاکتور کمی و تعداد ارجاعات به مقالات آن فرد را به عنوان فاکتور کیفیت در نظر می گیرند. برای مثال دو پژوهشگر یکی با ده مقاله (۲ ارجاع) و دیگری با پنج مقاله (۲۰ ارجاع) را در نظر بگیرید. اگر تعداد ارجاعات نیز در مدت زمان مشابهی به دست آمده باشد. این اختلاف بین تعداد ارجاعات بین دو نویسنده نشان می دهد که فردِ دوم کارهایی با کیفیت بهتر انجام داده است که آن مقالات توانسته اند به عنوان منبع و رفرنس در مقالات دیگر قرار بگیرند. پس در همین قسمت این نکته را بیان می کنیم که همیشه در کنار تعداد مقالاتِ یک نویسنده (فاکتور کمیت)، تعداد ارجاعات به مقالاتِ وی (فاکتور کیفیت) را نیز باید در نظر گرفت. البته ذکر این نکته نیز مهم است که برخی پژوهشگران برای کسب تعداد ارجاعات بیشتر، ممکن است به صورت نادرست به کارهای قبلی خود رفرنس بدهند که این کاری غیر علمی و غیر اخلاقی می باشد و پایگاههای استنادی می توانند این موارد را گزارش کنند.

شاخص های متفاوتی برای ارزیابی اجزای مختلف دنیای پژوهش شامل نویسندگان، مراکز و موسسات تحقیقاتی، مجلات، دانشگاهها، کشورها و … وجود دارد. باید شاخص هایی وجود داشته باشند تا بتوانیم مشخص کنیم کدام یک از پژوهشگران یک موسسه یا کشور و یا حتی دنیا تاثیر گذاری بیشتری در علم دارند و یا کدام یک از دانشگاهها و یا مناطق دنیا در پیشبرد علم نقش موثرتری داشته اند. پایه و اساس همه شاخص های علم سنجی دو فاکتور کمی (تعداد مقاله) و فاکتور کیفی (تعداد ارجاعات) می باشند. امروزه ارزیابی از خود در روند تولیدات علمی و قوانین حاکم بر آن به عنوان اصلی پذیرفته شده در کشورهای مختلف می باشد برای مثال کشور هایی همانند چین و آمریکا اقدام به انتشار گزارشاتی از کارهای غیر اخلاقی در فعالیت های پژوهشی خود کرده اند که همه در جهت آگاهی از ضعف ها و تقویت و توسعه بنیان علمی خود بوده است. گزارش کامل این موارد غیر اخلاقی از طریق لینک های زیر قابل دسترس می باشد:

http://www.sciencealert.com/80-of-the-data-in-chinese-clinical-trial-is-fabricated
http://jamanetwork.com/journals/jamainternalmedicine/fullarticle/2109855

در این نامه سعی می شود تا با شاخص های مختلف علم سنجی و به صورت کاملا مستند، به بررسی جایگاه علمی ایران بپردازیم.

جایگاه علمی ایران در منطقه و جهان

همان طور که قبلا هم اشاره کردیم، ریچارد استون سال قبل نیز به دعوت انجمن ترویج علم ایران و با همکاری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به کشورمان آمده بود. وی پس از بازگشت به آمریکا ویژه نامه ای در مجله ساینس در مورد ایران چاپ می کند. به طوری که مقاله آقای دکتر فرهادی (وزیر علوم تحقیقات و فناوری) در مورد پیشرفت های علمی ایران به عنوان سرمقاله انتخاب می شود. (۱) همچنین خود آقای استون نیز در مقاله ای با عنوان علم بدون تحریم مفصلا به پیشرفت های علمی ایران در حوزه های مختلف اشاره می کند و عنوان می کند که هم تعداد مقالات ایران و هم کیفیت آن ها افزایش یافته است. وی حتی اشاره کرده است که این افزایش در کمیت و کیفیت مقالات با وجود تحریم ها علیه ایران بوده است. از دیگر موضوعاتی که وی در مقاله خود آورده است اشاره به رد شدن مقالات ایرانی در برخی از مجلات فقط به بهانه ی تحریم بوده است. وی همچنین از تصویری از یک زن با حجاب ایرانی که در موسسه رویان کار می کند در مقاله اش استفاده کرده است و نقش زنان در پیشرفت علمی ایران را عنوان کرده است (تصویر شماره یک). (۲)

در این قسمت، خلاصه ای از وضعیت علمی ایران در منطقه و جهان براساس پایگاه های استنادی بین المللی ارائه می شود.(۳)

الف- تعداد مقالات ایران
خوشبختانه تلاش پژوهشگران ایرانی منجر به افزایش تعداد سالیانه ی مقالات علمی ایران از ۸۳۲ مقاله در سال ۱۹۹۶ به ۳۹۷۲۷ مقاله در سال ۲۰۱۵ شده است. در مجموع بین سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵، ایران با تولید ۳۳۳۴۷۴ مقاله در رتبه ی ۲۲ جهان قرار دارد (بالاتر از رژیم غاصب صهیونیستی (رتبه ۲۳) و پایین تر از ترکیه (رتبه ۲۰)). (نمودار شماره ی یک)

باید توجه داشت وقتی تعداد مقالات کم باشد برای چند برابر کردن آن نیز به نسبت تعداد مقالات کمتری مورد نیاز است. برای مثال اگر کشوری هزار مقاله داشته باشد و در سال بعد تعداد آن را به ده هزار مقاله برساند، رشد مقالتش ده برابر شده است. حال فرض می کنیم کشور دیگری ۱۰۰۰۰ مقاله دارد و سال بعد تعداد مقالاتش را به ۵۰۰۰۰ می رساند. با این که ۴۰۰۰۰ مقاله تولید کرده است اما سرعت رشد آن کشور نصف سرعت کشور قبلی است.

ب- تعداد ارجاعات به مقالات ایران
از نظر تعداد ارجاعات رتبه ایران از ۵۶ در سال ۱۹۹۶ به ۲۳ در سال ۲۰۱۵ رسیده است. و به صورت کلی در طول این سالها رتبه ایران از نظر تعداد ارجاعات برابر با ۳۷ می باشد. (بالاتر از ترکیه (رتبه ۵۵) و پایین تر از رژیم غاصب صهیونستی (رتبه ۱۹)) (نمودار شماره ی ۲)

پ- تعداد ارجاع به خود در مقالات ایران
در بررسی میزان ارجاعات به خود، ایران از رتبه ۴۵ در سال ۱۹۹۶ به رتبه ۱۶ جهان در سال ۲۰۱۵ رسیده است. در مجموع رتبه جهانی ایران در طول این سالها از نظر ارجاع به خود برابر با ۲۵ می باشد. (پایین تر از رژیم غاصب صهیونستی (رتبه ۲۳) و ترکیه (رتبه ی ۲۲)). (نمودار شماره ی ۲)

ت- نسبت ارجاع به خود به تعداد کل ارجاعات
وقتی دو فاکتور قبل را در نظر می گیریم متوجه رشد ارجاعات به خود در ایران نیز می شویم. نسبت ارجاعات به خود به تعداد کل ارجاعات در ایران از ۶۶/۳۳% در سال ۱۹۹۶ به ۲۵/۴۶%در سال ۲۰۱۵ رسیده است. و این یعنی تقریبا نیمی از ارجاعات ایران در سال ۲۰۱۵ حاصل ارجاع به خود بوده است. (نمودار شماره ی ۲)

ث- فاکتور متوسط میزان ارجاع به ازای هر مقاله
فاکتور دیگری که در سنجش علمی کشورها مهم است تعداد ارجاعات به ازای مقالات می باشد. از این نظر ایران در سال ۱۹۹۶ با مقدار ۰۴/۱۳ در رتبه ی ۱۳۶ جهان بوده است و در سال ۲۰۱۵ با مقدار ۳۶/۰ در رتبه ی ۱۷۴ جهان قرار دارد. همچنین از نظر شاخص اچ که هم فاکتور کمیت و هم فاکتور کیفیت را در نظر می گیرد و از این لحاظ یک فاکتور بسیار مهم و ارزشمند در دنیای علم سنجی به شمار می رود، ایران با مقدار ۱۹۹ در رتبه ۴۲ جهان قرار دارد. این در حالی است که ترکیه با مقدار ۲۹۶ و رژیم غاصب صهیونیستی با مقدار ۵۳۶ به ترتیب در جایگاه ۲۳ و ۱۹ جهان قرار دارند.

ج- فاکتور ضریب نفوذ
شاخص ضریب نفوذ برای بررسی مجلات علمی توسط موسسه آمریکایی web of science تعریف شده است و یکی از مهمترین شاخص های علم سنجی در دنیا می باشد. در یک بررسی مشخص شده است که از بین ده مجله ای که بیشترین مقالات علمی ایران را منتشر کرده اند، ضریب نفوذ دو مورد از آن ها ۸۴/۳ و ۲۷/۲ ، ضریب نفوذ دو مجله دیگر ۰۸/۱و ۰۲/۱ و بقیه ضریب نفوذی زیر یک داشته اند. این در حالی است که دامنه ی مقادیر این فاکتور تا حدود ۶۰ می باشد (صرف نظر از یک مجله با ضریب نفوذ حدود ۱۳۰) (۴)

تا اینجا به صورت خلاصه به بررسی وضعیت علمی ایران پرداختیم. اما اخلاق در پژوهش به نوعی منعکس کننده ی میزان درستی انجام پژوهش است. در باب اخلاق در پژوهش مطالب زیاد است در این مورد نیز مواردی را به صورت خلاصه و کاملا مستند برای شما بیان می کنیم.

الف- تعداد مقالات برگشت داده شده

مقالاتی که در آن ها موارد غیر اخلاقی و یا سرقت های ادبی مشخص شود، حتی بعد از چاپ می تواند برگشت داده شود. متاسفانه در گزارشی مشخص شده است که بعد از چین، ایران دارای رتبه دوم از نظر مقالات برگشت داده شده می باشد.(۵)

ب- برنامه های آموزش اخلاق در پژوهش
در یک مقاله که به بررسی برنامه های آموزشی اخلاق در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای پزشکی پرداخته است مشخص شده است که در برنامه های آموزشی اکثر آن ها، آموزش اخلاق در پژوهش، یک موضوع مورد غفلت واقع شده می باشد.(۶)

پ- پایان نامه و مقاله فروشی
گزراش هایی از آژانس ها و بنگاههای مقاله نویسی و پایان نامه نویسی نیز منتشر شده است که متناسب با ضریب نفوذ مجلات، از نویسنده ها پول دریافت می کنند و مقاله ها را به چاپ می رسانند. همچنین برآورد شده است که حدود ۱۰ درصد از پایان نامه های مقاطع کارشناسی ارشد و Ph.D. توسط پایان نامه فروش ها تامین می شود.(۷)

متاسفانه به نظر می رسد مدرک گرایی در کشور ما یکی از مهمترن آفت های علم می باشد. فردی که در یک موسسه ای مشغول به کار است برای ترفیع گرفتن سراغ دانشگاه های پیام نور و آزاد می رود و در آنجا حین کار مشغول به تحصیل می شود و برای انجام کار های تحقیقاتی و پایان نامه خود سراغ بنگاه های مقاله نویسی و پایان نامه نویسی می رود تا بتواند مدرک لازم را کسب کند و در سیستم کاری خود ارتقا بگیرد. چنین مواردی همان طور که مستحضر هستید در سطح مدیریت کلان کشور هم موجود بوده است.

یکی دیگر از مهمترین عوامل موثر سوق دادنِ افراد به سمت بنگاه های مقاله نویسی و پایان نامه نویسی، وجود آیین نامه های نامتناسب ارتقای اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی است که به افراد برای نوشتن مقاله فشار زیادی وارد می کند. از سویی دیگر، آمارها نشان دهنده جذب بالای دانشجویان تحصیلات تکمیلی است که به گواه برخی مسئولین جذب این تعداد، بدون پشتوانه کافی از نظر منابع مالی و انسانی بوده است. خوب نتیجه چه می شود؟ به این دانشجویان فشار وارد می شود که باید مقاله تولید کنند. اما این همه داستان نیست آن ها آموزش های لازم برای انجام کارهای پژوهشی را ندیده اند. به علاوه این دانشجویان دوره های آموزشی اخلاق پژوهشی نیز به اندازه کافی ندیده اند. اینجاست که پای بنگاههای مقاله نویسی باز می شود.

حال که کشور عزیزمان ایران این توانایی و ظرفیت در تولید مقالات علمی را دارد باید کاری کرد که فرصت سوءِ استفاده برخی افراد نیز در این وادی از بین رود. لذا موارد زیر به عنوان پیشنهاداتی جهت ارتقای کیفیت مقالات ایرانی و رعایت هرچه بیشتر اخلاق در پژوهش ارائه می گردد:

الف- تصحیح آیین نامه های ارتقای اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی به نحوی که فشار بی مورد از آن ها برداشته شود و به سمت کارهای یا کیفیت بیشتر سوق داده شوند.
ب- کاهش ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی و دکترای پژوهشی به گونه ای که تعداد این دانشجویان متناسب با امکانات دانشگاهها شامل اساتید مسلط بر امر پژوهش و منابع مالی باشد.
پ- گنجاندن برنامه های آموزشِ اخلاق در پژوهش در برنامه های درسی دانشجویان.
ت- اجباری نبودن پایان نامه در برخی مقاطع مثل برخی رشته های کارشناسی ارشد.
ث- مشارکت در پروژه های بین المللی نیز می تواند راهکاری برای یادگیری و انجام پروژه های پژوهشی با کیفیت باشد. باید توجه بیشتری به سمت کیفیت داشته باشیم.
ج- مطمئنا انجام پروژه های پژوهشی با کیفیت نیاز به بودجه های مناسب هم دارد. اگر این بودجه تامین نشود نمی توانیم انتظاری از پژوهشگران نیز داشته باشیم. مشکلی که با وجود جذب بسیار زیاد دانشجویان و تاسیس دانشگاههای زیاد، بیشتر به چشم می خورد.

سربلندی و اعتلای ایران عزیز در تمام جهات آرزوی ماست و برای آن تلاش می کنیم.

۱۳۹۵/۸/۲
دکتر سید موید علویان
استاد و رئیس شبکه هپاتیت ایران

نمودار شماره یک

نمودار شماره دو

تصویر شماره یک

Reference

Farhadi M. Iran, science, and collaboration. Science (New York, NY). 2015;349(6252):1029
Stone R. Unsanctioned science. Science (New York, NY). 2015;349(6252):1038-41, 43
SCImago. (2007). SJR — SCImago Journal & Country Rank. Retrieved October 22, 2016, from http://www.scimagojr.com
Rezaee-Zavareh MS, Salamati P, Alavian SM. Post-sanctions era in Iran: opportunity for science and publication. Lancet (London, England). 2016;388(10039):29
Ataie-Ashtiani B. Chinese and Iranian Scientific Publications: Fast Growth and Poor Ethics. Science and engineering ethics. 2016
Nikravanfard N, Khorasanizadeh F, Zendehdel K. Research Ethics Education in Post-Graduate Medical Curricula in I.R. Iran. Developing world bioethics. 2016
Ataie-Ashtiani B. Curbing Iran’s academic misconduct. Science (New York, NY). 2016;351(6279):1273-4